«Հանճարն ու․․․»

Հրապարակվել է «Լրագիր» թերթում, 2023 թվականի ապրիլի 23-ին

Гений и …

Վերջերս Լրագրում հրապարակվեց իմ «Գավարիտյե պա ռուսսկի» հոդվածը, որում հիշել էի Ալեքսանդր Պուշկինի «Տազիտ» պոեմի այն տողը, ուր հավասարության նշան է դրվել վախկոտ ստրուկի եւ հայի միջեւ։ Այս հիշատակումը որոշ դժգոհություն առաջացրեց ընթերցողների շրջանում, եւ ես զգացի, որ անհրաժեշտ է մի քանի խոսքով անդրադառնալ նաեւ այս, ինչպես գրում են Համացանցում, «սկանդալային» խնդրին։

Ո՞րն է այդ խնդիրը։ Փորձեք Համացանցում որոնում կատարել «Пушкин и армяне» բառակապակցությամբ եւ կստացվի ավելի քան 1700 արդյունք։ Համեմատության համար «Лермонтов и армяне», կամ «Толстой и армяне» հարցումները բերում են ընդամենը 8, 4, 10 արդյունք՝ համապատասխանաբար, իսկ «Тютчев и армяне» եւ «Достоевский и армяне» հարցումները՝ ոչ մի։

Իսկ առհասարակ, ինչո՞ւ պիտի գոյություն ունենային նման բառակապակցություններ։ Բանն այն է, որ ԺԸ դարում Կովկասի եւ ապա՝ Հայաստանի մի շոշափելի մասի ներառումը Ռուսական կայսրության կազմում բերեց նրան, որ բազմաթիվ հայեր հայտնվեցին Ռուսաստանի քաղաքներում, այդ թվում եւ՝ ռուս մշակույթի խոշոր ներկայացուցիչների շրջապատում եւ օրինաչափորեն առաջացավ նաեւ փոխադարձ վերաբերմունքի հարցը։ Բայց ո՞րն է վերոհիշյալ թվերի այդպիսի մեծ տարբերության պատճառը․ հազիվ թե, Պուշկինի շրջապատում հայրերի թիվը հարյուրավոր անգամ գերազանցեր Լերմոնտովի կամ Տոլստոյի շրջապատում եղած հայերի թիվը։ Կարելի էր կարծել, թե պատճառն այն է, որ Պուշկինը եղել է Հայաստանում եւ նկարագրել է այդ ուղեւորությունն իր «Путешествие в Арзрум» ուղեգրությունում։ Սակայն Լերմոնտովը նույնպես եղել է Հայաստանում, մինչդեռ հայերի նկատմամբ նրա վերաբերմունքը շատ քչերին է հուզում։ Իրականում, պատճառը Պուշկինի անավարտ «Տազիտ» պոեմում ներառված վերոհիշյալ արտահայտությունն է, որն ասում է գլխավոր գործող անձի՝ Տազիտի հայրը՝ Գասուբը․ «Поди ты прочь — ты мне не сын, Ты не чеченец — ты старуха, Ты трус, ты раб, ты армянин!» («Կորչի՛ր, գնա՛՝ որդիս չես դու, Չեչեն չես դու այլ կին պառավ, Վախկոտ ես, ստրուկ ես, հայ ես դու»)։

Այս տողի քննարկումը չի դադարում մինչ այսօր․ հայերի մի մասը համարում է, որ մեծագույն ռուս բանաստեղծի այս տողը վիրավորական է հայ ազգի համար, մյուսը՝ փորձում է ապացուցել, որ տողերն այդ սխալ են հասկացվում, եւ դրանցում հայերին վիրավորող ոչինչ չկա․ պարզապես, պետք է այդ տողերը ճիշտ հասկանալ։

Ուրեմն, փորձենք հասկանալ։ Նկատենք, որ իրականում գործ ունենք բազմաշերտ խնդրի հետ։ Նախ եւ առաջ, այն տրոհվում է երկու հարակից հարցի, որոնք պետք է զանազանել․

• ցանկանո՞ւմ էր արդյոք Պուշկինը վիրավորել հայ ազգին
• վիրավորակա՞ն է արդյոք հայ ազգի համար այդ տողը։

Այս զանազանումը շատ կարեւոր է, քանի որ, սովորաբար, երկրորդ խնդրի քննարկումը աննկատ փոխարինում են առաջին խնդրի քննարկմամբ։ Ասում են․ Պուշկինը ճանաչել է բազմաթիվ հայերի, նրանց շատ բարձր է գնահատել, Հայաստանում եղած ժամանակ անձամբ է տեսել հայերի խիզախությունը, հետեւապես չէր կարող նպատակ ունենալ վիրավորելու հայերին։ Վերջ․ հարցը լուծված է։

Սակայն դա խնդրի միայն մի՛ կողմն է։ Ընդունենք, որ հարգել է, եւ նպատակ չի ունեցել վիրավորելու (թեեւ նրա մահից հետո այդ մասին կարելի է միայն ենթադրություններ անել), բայց դրանից չի հետեւում, որ չի վիրավորել։

Եկեք տրամաբանենք։ Առհասարակ, ազգերի անունները հաճախ են գործածվում, որպես տարբեր հատկությունների որակում՝ թե բացասական եւ թե՝ դրական, կամ չեզոք։ Յուրաքանչյուրը կհիշի, թե որ ազգերի անուններն են գործածվում «գող», «գազան», «ժլատ», «ճշտապահ», «երաժշտասեր», «հեշտասեր», «հարբեցող» եւ այլ իմաստներով, այնպես որ լիովին բնական է, որ մեր ազգի անունը որեւէ միջավայրում նույնպես կարող էր գործածվել, նշանակելու համար որեւէ հատկություն, այդ թվում եւ՝ բացասական։ Տվյալ դեպքում այն գործածված է «վախկոտ» եւ «ստրուկ» բառերի շարքում, ուստի եւ լրացնում է այդ հատկությունները։ Այնպես որ, մեր ազգի անվան գործածումը բացասական իմաստով փաստ է, որն անհնար է ժխտել։ Բայց ինչպե՞ս վերաբերել այդ փաստին։

Կարելի է ասել, որ հայ ազգին դա չի վիրավորում։ Եւ առհասարակ դա, գրականություն է, արվեստ է․ ինչպե՞ս կարելի է «քաղաքականացնել» արվեստը, գրական հորինվածքը, այն էլ՝ Պուշկինի գործը։ Իրոք, եթե ընդունենք, որ Պուշկինը հայ ազգին վիրավորանք է հասցրել, ուրեմն նա, մեղմ ասած, սխալ է, իսկ դա «վիրավորանք» է՝ արդեն Պուկինին․ ինչպե՞ս կարելի է։ Ուրեմն պետք է գտնել այնպիսի բացատրություն, որ ո՛չ մեր ազգը վիրավորված մնա, ո՛չ էլ Պուշկինը սխալ դուրս գա։ Ինչպես ասում են ռուսները․ «Чтоб и волки были сыты и овцы — целы»։

Պաշտպանությունն իրագործվում է հետեւյալ մարտավարությամբ։ Ասում են (եւ շատ ճիշտ են ասում), որ պետք չէ շփոթել հեղինակին եւ իր ստեղծագործությունների գործող անձանց, որոնք կարող են եւ բացասական կերպարներ լինել, ուստի եւ նրանց վերագրված խոսքերը կարող են չհամընկնել հեղինակի կարծիքին։ Եւ այս դեպքում նույնպես, Գասուբը, ասում են, բացասական կերպար է, քանի որ ճիշտ է համարում կողոպուտն ու սպանությունը, հետեւապես, իրեն վերագրված այս արտահայտությունը չի կարող վիրավորական համարվել հայերի համար։ Ոմանք նույնիսկ ավելի հեռու են գնում, պնդելով, որ վերագրելով այդ արտահայտությունը բացասական կերպարին Պուշկինը, ոչ ավել, ոչ պակաս՝ մեծարել է հայ ազգին․ այն, ինչ Գասուբի տեսակետից վախկոտություն է, իրականում, ուրեմն դրա հակառակն է՝ առաքինություն է՝ մեծահոգություն է, եւ նույնիսկ՝ անվախություն։

Լավ, ընդունենք այդ տրամաբանությունը։ Բայց ինչո՞ւ է որոշվել, որ Գասուբը բացասական կերպար է։ Նա ամենեւին էլ բացասական չէ․ ճիշտ կլինի ասել, որ նրա կերպարն ունի բացասական գծեր, իսկ դա արդեն բոլորովին այլ բան է։ Ավելորդ է ասել, որ յուրաքանչյուր անձի կերպարում կարող են փոխհյուսված լինել ամենատարբեր հատկանիշներ։ Նույն մարդը տարբեր իրավիճակներում կարող է դրսեւորել իր էության տարբեր կողմերը։

Իսկ ի՞նչ ունենք տվյալ դեպքում։ Պոեմում Գասուբը նախ զարմանում է, որ իր որդին չի սպանել իր մոտով անցած հայ առեւտրականին․ այստեղ նա միանշանակ ներկայանում է, որպես ավազակ, որը ցանկանում է, որ իր որդին նույնպես ավազակ լինի։

Երկրորդ դրվագում Գասուբը զարմանում է, որ իր որդին չի բռնել եւ հետ չի վերադարձրել իրենց փախած ստրուկին։ Այստեղ նա կրկին ներկայանում է, թերեւս, որպես բացասական կերպար։ «Թերեւս», քանի որ պետք է խոստովանել, որ այս եւ նախորդ օրինակները զգալիորեն տարբերվում են իրենց բացասական երանգով․ փախած ստրուկին հետ վերադարձնելը կարող է անվերապահորեն դիտվել որպես բացասական արարք միայն մեր եւ մերօրյա տեսակետից։ Եթե սպանությունը եւ կողոպուտը անվերապահորեն բացասական է համարվում արդեն վերջին մի քանի հազարամյակների ընթացքում, ապա ստրկատիրության մասին դա դժվար է ասել։ Ստրկատիրական էին հարստագույն մշակույթ ստեղծած այնպիսի քաղաքակրթություններ, ինչպիսիք էին Հին Եգիպտոսն ու Հռոմը։ Հռոմեական իրավունքն առհասարակ մինչ այսօր բազմաթիվ եւրոպական պետությունների իրավագիտության հիմքն է կազմում։ Չմոռանանք նաեւ, որ ստրկատիրությունը տարածված է եղել նաեւ Պուշկինի հայրենիքում (ճորտատիրության տեսքով) եւ վերացվել է միայն 1861 թվականին։ Ավելին, անձամբ Ալեքսանդր Պուշկինը ունեցել է հարյուրավոր ճորտեր (ստրուկներ), ու հազիվ թե մեծագույն ռուս բանաստեղծը ուրախանար, եթե իրենից փախչեր իր «ունեցվածքը»։ Այսպիսով, թեեւ մենք հասկանում ենք, որ այս դրվագում Գասուբը կրկին պիտի ընկալվի, որպես բացասական կերպար, բայց տրամաբանությունը հակադրվում է դրան։

Վերջապես, երրորդ դրվագում նկարագրվում է, որ Տազիտը հանդիպել է իր եղբոր սպանողին եւ վրեժխնդիր չի եղել, քանի որ վերջինս վիրավոր էր ու անզեն, մինչդեռ հոր՝ Գասուբի տեսակետից կարեւոր չէ, թե իր որդու սպանողը վիրավոր էր, թե՝ ոչ․ իր համար կարեւորը վրեժն էր։ Ու ի՞նչ․ այս դրվագում արդյո՞ք Գասուբը բացասական կերպար է․ քանի՞սը նույն իրավիճակում կսպանեին իրենց որդու սպանողին, եւ քանի՞սը՝ կվարվեին Տազիտի պես․ այսինքն, անպատիժ կթողնեին հանցագործին․․․ Սա արդեն շատ լուրջ հարց է։ Նույնիսկ մեր օրերում (քարոզվող բարոյականության շրջանակներում) Տազիտը պարտավոր էր գոնե բռնել այդ մարդասպանին եւ հանձնել ոստիկանությանը (նա, թերեւս, պարզապես պարտավոր կլիներ դա անել, այլապես կդիտվեր, որպես հանցանք թաքցնող, ուստի եւ՝ հանցակից)։ Իսկ այն դարերում բարքերն այլ էին, եւ դրանք թելադրում էին այլ քայլեր․․․ Ո՛չ․ այս դեպքում Տազիտին անհնար է արդարացնել, իսկ Գասուբը ո՛չ բացասական կերպար է, ո՛չ էլ դրական․ սովորական մարդ է՝ իր բոլոր թուլություններով ու զգացմունքներով։ Եւ հենց այս դրվագում է նա արտասանում խնդրո առարկա այդ նշանավոր տողը․․․ Հետեւապես, մեր ազգի անունը բացասական համաշարում գործածելը, մենք այլեւս չենք կարող արդարացնել Գասուբի, իբր, բացասական կերպար լինելով․․․ Ընդ որում, չի կարելի է բացառել, որ հենց Գասուբի կերպարի ոչ համոզիչ ստացվելու պատճառով է Պուշկինը անավարտ թողել այս պոեմը․․․

Կա մեկ այլ մարտավարություն եւս․ որոշ վերլուծողներ նկատում են, որ Պուշկինի մոտ «трус», «раб» եւ «армянин» բառերը բաժանված են ստորակետներով, եւ եզրակացնում, որ, ուրեմն, այդ բառերի միջեւ հեղինակը հավասարության նշան չի դրել։ Սակայն այս տրամաբանությունը է՛լ ավելի թույլ է եւ չի կարող չզարմացնել․ բնականաբար, դրանք տարբեր հատկանիշներ են, սակայն հենց ստորակետներով թվարկելը նշանակում է, որ շարադրանքում այդ հասկացությունները լրացնում են իրար, այսինքն ներկայանում են, որպես հոմանիշներ։ Ի վերջո, հո չէ՞ին կարող առաջին երկուսը գործածվել մի՛ իմաստով, իսկ երրորդը՝ բոլորովին այլ։

Երբեմն էլ, այս հարցը քննելիս, վերլուծողները, հենվելով պատմական վկայությունների վրա սկսում են ապացուցել, որ հայերը շատ բարձր համարում ունեին, որպես ռազմատենչ եւ խրոխտ ազգ, մինչդեռ խնդիրը հայերի իրական արժանիքների հաստատումը չէ, այլ հենց այս որոշակի տողում մեր ազգի անունը վիրավորական իմաստով կիրառելու փաստը։

Մնում է եւս երկու հարց․ ինչո՞ւ է Պուշկինը գրել այդ տողը, եւ ինչպես վերաբերել մեզ համար դրա վիրավորական լինելու վիճարկմանը։

Թերեւս, այդ տողի հայտնվելու պատճառը Պուշկինին բնորոշ գրական անկաշկանդ ոճն է (մեղմ ասած)․ նա հաճախ է գործածում տարբեր ազգերի անուններ՝ ոչ դրական համաշարում։ Այդպիսի դեպքեր կան, օրինակ, նրա էպիգրամներում, ուր տեսնում ենք «лях», «жид», «цыган» անվանումները արհամարհական երանգով։ Նշանավոր «Я памятник себе воздвиг нерукотворный…» բանաստեղծության մեջ նա հիշատակում է տունգուս ազգի անունը «дикий»՝ «վայրի, հետամնաց» մակդիրով։ Կամ հիշենք նրա տհաճ խոսքը վրաց կանանց հասցեով «Путешествие в Арзрум» ուղեգրության մեջ, ուր, նշելով վրաց աղջիկների գեղեցկությունը, նա անմիջապես գրում է․ «Зато не знаю ничего отвратительнее грузинских старух: это ведьмы». («Փոխարենը չգիտեմ ոչինչ ավելի զզվելի, քան վրաց պառավները․ դրանք վհուկներ են»)։ Եւ սա արդեն հենց ի՛ր՝ Ալեքսանդր Պուշկինի բառերն են, այլ ոչ թե իր հերոսներից մեկի․ չեմ կարծում, թե վրացիներին հաճելի է կարդալ նման որակումը, որը գուցե հավասարակշռվում է նախորդ տողերի գովասանքով, սակայն միեւնույն է, չափազանց կոպիտ ու տհաճ է։ Կասեն․ «Դա իր կարծիքն էր», «Դա իրականության արտահայտումն է», «Դա գեղարվեստական հնարք է» եւ այլն։ Բայց մի՞թե մարդուն, այն էլ՝ բանաստեղծին՝ վայել է նպատակին հասնելու համար արտասանել ցանկացած կարծիք եւ գործածել ցանկացած հնարք։ Ինչ վերաբերում է իրականության արտահայտմանը, ապա ամեն իրականություն չէ, որ արժե ներառել արվեստի գործում․ օրինակ, մարդու առօրյա կյանքի որոշ բնույթի դրվագներ սովորաբար չեն պատկերում, բայց դրանից ստեղծագործությունը չի դառնում պակաս իրապաշտական կամ արժեքավոր։ Եւ հակառակը, դրանց պատկերումը հաճախ զզվանք է առաջացնում եւ գռեհկացնում ու արժեզրկում է գործը։

Հիշենք նաեւ մեկ այլ հանգամանք։ 1838 թվականին, Պուշկինի մահից մեկ տարի անց մյուս խոշորագույն ռուս բանաստեղծը՝ Միխայիլ Լերմոնտովը՝ գրում է «Беглец» պոեմը, ուր նկարագրում է շատ նման իրավիճակ՝ շոշափելով վախկոտության խնդիրը։ Լերմոնտովը վերցրել է դրա նյութը լեռնականների առասպելներից․ դա է վկայում պոեմի ենթավերնագիրը։ Այս պոեմում Գառուն անունով չերկեսը փախչում է մարտի դաշտից, ուր զոհվել էին իր հայրն ու եղբայրները, վերադառնում իր գյուղը, սակայն նրան չեն ընդունում մտերիմներն ու նաեւ հարազատ մայրը, որը նրան ասում է․ «Ты раб и трус — и мне не сын!..» («Դու ստրուկ եւ վախկոտ ես՝ եւ որդի՛ չես ինձ»)։

Դժվար չէ նկատել, որ երկու պոեմները նմանվում են ոչ միայն նյութով, այլեւ հանգուցային տողերի կառուցվածքով եւ նույնիսկ՝ հանգով, այն տարբերությամբ, որ Լերմոնտովի Գառունը միարժեքորեն բացասական կերպար է, իսկ նրա մայրը՝ միարժեքորեն դրական, ի տարբերություն Պուշկինի Տազիտի եւ նրա հոր հակասական կերպարների։ Հանգուցային այդ տողերի գրեթե լիակատար նույնությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Պուշկինն ու Լերմոնտովը օգտվել են նույն լեռնական առասպելից, կամ միեւնույն առասպելի երկու զուգահեռ ճյուղերից, եւ մեծ հավանականությամբ, գլխավոր գործող անձին ծնողի (հոր, կամ՝ մոր) կողմից «ստրուկ» եւ «վախկոտ» որակելը եղել է արդեն իսկ այդ առասպելի բնագրում։ Բայց Լերմոնտովի պոեմում ծնողը որդուն «հայ» չի անվանում։ Փոխարենը նա իրեն անվանում է «գյավուր», այն է՝ «անհավատ», փաստորեն՝ «քրիստոնյա», եւ կա կարծիք, որ սկզբնապես «Տազիտ» պոեմի ձեռագրում (կամ առաջին հրատարակության մեջ) «армянин»-ի փոխարեն եղել է հենց «христианин»՝ «քրիստոնյա», այսինքն, փաստորեն՝ «անհավատ», ինչպես եւ Լերմոնտովի տարբերակում։ Պարզ չէ, թե փաստական ինչ հիմքեր ունի այդ կարծիքը, թեեւ Լերմոնտովի մոտ «գյավուր» եզրույթի առկայությունը նման վարկածը որոշ չափով հավանական է դարձնում։ Բայց հնարավոր է եւ հակառակը․ բնագրում, այսինքն՝ լեռնականների առասպելում՝ «հայ» բառը, որպես հայհոյանք գործածված եղել է, սակայն Լերմոնտովն (ի տարբերություն Պուշկինի), այդ մանրամասը չի ներառել իր պոեմում, նրբանկատորեն զգալով, որ չարժե գրական խնդիրներ լուծել որեւէ ազգին վիրավորանք հասցնելու գնով։ Սակայն, անկախ պատճառներից, ունենք այն, ինչ ունենք, եւ միլիոնավոր ընթերցողներին Պուշկինի տարբերակը հայտնի է հենց «հայ»-ով։ Այո, լինում են դեպքեր, երբ մարդիկ շփոթում են հեղինակին եւ իր ստեղծած կերպարները, բայց նաեւ հաճախ էլ մոռանում են, որ հեղինակը (նույնիսկ եթե հանճար է) ընդամենը մարդ է՝ իր բոլոր թուլություններով ու թերություններով հանդերձ։ Այսօր մենք արդեն չենք կարող իմանալ, թե ինչ նպատակ էր հետապնդում Պուշկինը, ներառելով իր պոեմում մեր ազգի անունն այդ տհաճ համաշարում․ արդյո՞ք նա սոսկ անփոփոխ փոխանցել էր իր լսած առասպելը, հաղորդելով բանաստեղծական ձեւ, թե՞ փորձում էր այլ խնդիրներ լուծել․ ի վերջո, չմոռանանք, որ պոեմն անավարտ է մնացել։ Բայց այն, որ մեր ազգի անունը այդ գործում հայտնվել է մեզ համար տհաճ համաշարում, կրկնում եմ, փաստ է։ Անտեսել դա, ժխտել ակնհայտը, կամ Պուշկինի անկոչ փաստաբանի դեր ստանձնել, նշանակում է միայն հաստատել մեզ համար այդ տհաճ որակման արդարացիությունը։ Եւ հակառակը․ պետք է իրապաշտորեն վերաբերվել այդ դրվագին, հստակորեն արտահայտել մեր վրդովմունքը՝ առիթ չտալու համար այլ հեղինակներին, լինեն նրանք հանճարներ, թե՝ ոչ, կրկին տեղադրելու մեր ազգի անունը «վախկոտ» եւ «ստրուկ» բառերի հետ մեկ շարքում։